Η ισπανική κληρονομιά της μουσικής της Κούβας
Εκτός απ’ την πλούσια αφρικάνικη παράδοση, το κουβανέζικο φολκλόρ περιλαμβάνει και την ισπανική επιρροή που σε συγκεκριμένα μέρη του νησιού, καθώς και σε συγκεκριμένα μουσικά στυλ, είναι παραπάνω από εμφανής : πλέον χαρακτηριστικό δείγμα, η μουσική που είναι γενικά γνωστή με το όνομα Musica Campesina (Αγροτική Μουσική) και περιλαμβάνει μια σειρά υποείδη, άπαντα γηγενή της κουβανέζικης επαρχίας. Εδώ, μπορούμε ν’ ανιχνεύσουμε τις πιο καθαρόαιμες φόρμες λαϊκής ισπανικής μουσικής και ποίησης, απομεινάρια παμπάλαιων καιρών που οι πηγές τους χάνονται στα τέλη του Μεσαίωνα, και που στην Κούβα, όπως και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής, έχουν επιζήσει (τηρουμένων των αναλογιών) ελάχιστα αλλοιωμένες. Αυτή η λαϊκή ισπανική μουσική και ποίηση έφτασε στις νέες γαίες φερμένη με τις καραβέλες αρχικά των Ισπανών στρατιωτικών του 16ου αιώνα και εν συνεχεία, με τις καραβιές των εποίκων στους επόμενους αιώνες, επομένως απηχεί τα μουσικά δρώμενα στην Ισπανία από την Αναγέννηση κι εντεύθεν. Αν και οι κάθε λογής Ισπανοί έρχονταν από πολιτιστικά διακριτές περιοχές της Ιβηρικής (Ανδαλουσία, Εστρεμαδούρα, Καστίλλη, Καταλωνία, Γαλικία, Χώρα των Βάσκων κ.λ.π.) και κουβαλούσαν μαζί τους ποικίλλες βερσιόν της «ισπανικής μουσικής», μοιράζονταν εν τούτοις δύο γενικές φόρμες τραγουδιού που, εκείνη την εποχή, η χρήση τους από πλούσιους και φτωχούς απλωνόταν σε όλη τη χώρα : τα Villancicos, κατά βάση λαϊκά θρησκευτικά τραγούδια, και τα Romances, απομεινάρια της επικής ποίησης του Μεσαίωνα και των ατελείωτων χρόνων της Reconquista (της ιστορικής Επανακατάληψης της Ισπανίας που κρατούσαν οι Άραβες και διάρκεσε, αισίως, από το 1085 ως το 1492, δηλαδή 407 χρόνια), που επιβίωσαν στα ύστερα χρόνια ως ρομαντικά άσματα που διηγούνταν ιστορίες ιπποσύνης, ευγενών ερώτων και εξιδανικευμένων δραμάτων.
Η μελωδία και, περισσότερο, η στιχουργία των δύο αυτών ειδών, και κυρίως του Romance, άφησε ανιχνεύσιμα ίχνη στο σώμα της Musica Campesina, καθώς ο ακραιφνώς αφηγηματικός χαρακτήρας και η ποιητική του διάθεση καθρεφτίζεται στον λεκτικό ποταμό των πιο αγνών τραγουδιών των Κουβανών campesinos ως σήμερα.
Πάντως, είναι σημαντικό να πούμε πώς από αμιγώς μουσική άποψη η Musica Campesina είναι μεν σαφώς ισπανικής προέλευσης, όχι όμως αποκλειστικά της Ιβηρικής ενδοχώρας, καθώς ο μεγάλος αριθμός μεταναστών από τα Κανάρια Νησιά που έφτασε στην Κούβα στο γύρισμα του 20ου αιώνα μπόλιασε για τα καλά την ισπανοτραφή εντόπια μουσική με στοιχεία από την αρκετά διαφορετική και πολύ χαρακτηριστική λαϊκή μουσική της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Κατά συνέπεια, η Musica Campesina δεν αποτελεί τη συνέχεια ενός συγκεκριμένου ισπανικού μουσικού στυλ, αλλά μάλλον το αποτέλεσμα του συγκερασμού πολλών διαφορετικών (η Ισπανία διαθέτει πάμπολλα τοπικά λαϊκά ιδιώματα), διατηρώντας ωστόσο τους βασικούς «κανόνες» που διέπουν τη λαϊκή ισπανική μουσική, με πρώτο και κύριο τη χρήση του λεγόμενου décima : ήτοι, τον τραγουδιστικό αυτοσχεδιασμό σε αυστηρό δεκάστιχο, που στην Κούβα έχει εξελιχθεί σε ειδικότητα των πιο πετυχημένων ερμηνευτών του Punto Guajiro (η πιο «γνήσια» και παραδοσιακή φόρμα της Musica Campesina). Τα décimas είναι μια ιδιαίτερα δύσκολη τέχνη, καθώς απαιτούν πείρα, ετοιμότητα, επιτόπιες στιχουργικές ικανότητες και απαρέγκλιτη προσήλωση στο άκρως περίπλοκο σχήμα, που πάει ως εξής : Α - Β - Β - Α - Α - Γ - Γ - Δ - Δ - Γ, δηλαδή ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με τον τέταρτο και τον πέμπτο, ο δεύτερος με τον τρίτο, ο έκτος με τον έβδομο και τον δέκατο και ο όγδοος με τον ένατο. Οι αυτοσχεδιαστές των décimas λέγονται poetas, δηλαδή ποιητές, μια και η εκτέλεση τους (συνήθως σε κυριακάτικες φιέστες στην ύπαιθρο) τελικά είναι πιο κοντά στη λαϊκή ποίηση παρά στη μουσική καθεαυτή. Πάντως, το καθαρά μουσικό μέρος των puntos φαίνεται να προέρχεται σε μεγαλύτερο βαθμό από την (ισχυρής αραβικής επιρροής) μουσική της Ανδαλουσίας και κυρίως την παλιά φόρμα της petenera. Τα μουσικά μοτίβα του Punto Guajiro είναι αρκετά απλοϊκά και διαρκώς επαναλαμβανόμενα προς χάριν του στιχουργικού αυτοσχεδιασμού, γεγονός που οπωσδήποτε ενισχύει την τοπική και φυλετικά προσανατολισμένη ταυτότητα του και, επαγωγικώς, περιορίζει σημαντικά την παρουσία αυτής της μουσικής στο κυρίως τοπίο της μουσικής της Κούβας, που όπως θα δούμε, από τα τέλη του 19ου αιώνα κι ύστερα μπορεί να λογαριάζεται μόνο ως «αφρο-κουβανική».
Αν και το décima γίνεται παραδεκτό ως η ύψιστη έκφραση της ισπανικής στιχοπλασίας έτσι όπως αυτή καταγράφεται στην Κούβα (αλλά και στην ρέστη Λατινική Αμερική), είναι πρέπον να προσθέσουμε πώς είναι μια φόρμα που, καθώς απαιτεί υψηλή δεξιοτεχνία κι εξειδίκευση γιά να ερμηνευθεί, εμπίπτει κατά κάποιον τρόπο στην «έντεχνη» πλευρά της μούσας, όσο κι αν βιότοπος του είναι τα αγροκτήματα κι οι λόφοι της κουβανικής εξοχής. Αντιθέτως, μία άλλη στιχουργική φόρμα ερχόμενη από τους λαϊκότερους πυρήνες της παλιάς Ισπανίας, τούτη τη φορά απλή και προσβάσιμη σε κάθε ερασιτέχνη ή επαγγελματία λαϊκό τραγουδοποιό, είναι η ταπεινή, αλλά τόσο επιδραστική, copla. Περίπου αυτονόητη ως ο πλέον συνηθισμένος τρόπος για να στοιχίζεις στίχους στο 99% των κουβανέζικων τραγουδιών, η copla (ή cuarteta) χρησιμοποιεί απλώς τετράστιχα, συνήθως οκτασύλλαβα και με χαλαρή εσωτερική δομή (δηλαδή διαφόρων ειδών ομοιοκαταληξίες), οπότε γρήγορα κυριάρχησε καθώς είναι απολύτως συμβατή με τους αφρο-κουβανικούς ρυθμούς των 4/4 και των 2/4.
Εκτός των ανωτέρω, η ισπανική κληρονομιά της Κούβας άφησε στη μουσική του νησιού τρία αγαθά που ξεπέρασαν τα στενά όρια της κουλτούρας των campesinos και έγιναν κτήμα όλων των Κουβανών μουσικών, λευκών και μαύρων : τον ενισχυμένο ρόλο του πρώτου τραγουδιστή-αυτοσχεδιαστή που, ως σήμερα, πλουτίζει την ερμηνεία του όχι μόνο με τους αναγεννησιακούς βοκαλισμούς της Ισπανίας (ιδιαίτερα εμφανής η επιρροή στο «μαύρο» είδος της rumba, αλλά και στο Son και τη Salsa), αλλά και
με τον λεκτικό αυτοσχεδιασμό που απαντάει στο coro (σημαντικό καθήκον κάθε τραγουδιστή της salsa), καθώς επίσης και το τραγούδι σε διφωνία πρώτης-δεύτερης, λαϊκό συνήθειο των τροβαδούρων της Εστρεμαδούρας και σήμερα κοινός τόπος στα coros του Son και της Salsa, στη Rumba, στο Bolero και την Trova – και φυσικά, ένα σωρό μουσικά όργανα, επί το πλείστον έγχορδα. Η οργανολογία της musica campesina περιλαμβάνει την κιθάρα, το λαούτο, τη συγγενή του bandurria και (σήμερα) μικρά κρουστά (guiro, claves – ένδειξη μιάς κάποιας επιμειξίας με τη μαύρη μουσική στο ρυθμικό κομμάτι, που πάντως αποτελεί μεταγενέστερη εξέλιξη και όχι πρωτογενές χαρακτηριστικό). Αν και η χρήση του λαούτου και της bandurria παραμένει περιορισμένη στους σκληρούς πυρήνες των guajiros, δεν υπάρχει αμφιβολία πώς το «εθνικό έγχορδο» της Κούβας βγήκε από τις τάξεις τους, έστω και αν οι μαύροι εκμεταλλεύθηκαν περισσότερο τις χάρες του : το tres, η χαρακτηριστική κουβανέζικη κιθάρα με τις τρεις διπλές χορδές κι ένα από τα όργανα που συνεισέφεραν περισσότερο στην στυλιστική αποκρυστάλλωση της χορευτικής μουσικής της Κούβας.
Πηγή: http://www.latinmusic.gr
