Οι απαρχές και η αφρικάνικη κουλτούρα στην Κούβα
Όπως είναι και εγκυκλοπαιδικώς γνωστό, η Κούβα ήταν το δεύτερο νησί της Καραϊβικής που ανακάλυψε ο Κολόμβος στο πρώτο ταξίδι του στο Νέο Κόσμο το 1492, κι αυτό που βρήκε εκεί, πέραν της θαυμάσιας φύσης, ήταν μπόλικοι ιθαγενείς των φυλών Taino και Siboney. Ωστόσο, ως τα τέλη του 16ου αιώνα είχαν εξολοθρευτεί μαζικά απ΄τις μάχες, τις άγνωστες αρρώστιες που έφεραν μαζί τους οι Ευρωπαίοι και επιπλέον, τις ομαδικές αυτοκτονίες ως αποτέλεσμα της αβάσταχτης δουλείας. Όσο πρόλαβαν, οι Ισπανοί κατέγραψαν στα χρονικά τους τα ήθη κι έθιμα των εντελώς πρωτόγονων ινδιάνων και σε ότι μας αφορά, έχουν διασωθεί αρκετές περιγραφές της μουσικής τους, υπέρτατη έκφραση της οποίας υπήρξε το θρησκευτικό μουσικό-χορευτικό δρώμενο που οι ίδιοι έλεγαν areyto και περιελάμβανε ομαδικό τραγούδι και συνοδεία διάφορων πνευστών και κρουστών.
Δυστυχώς, η ταχύτατη απάλειψη του ινδιάνικου στοιχείου από την κουβανική δημογραφία καθιστά σαφές πως η μεταγενέστερη (και, επαγωγικώς, η σύγχρονη) κουβανέζικη μουσική δεν αφομοίωσε κανένα ιθαγενές στοιχείο, καθώς μάλιστα η καλλιτεχνική ζωή στο νησί άρχισε να συγκροτείται ουσιαστικά κατά τον 18ο αιώνα, άρα πολύ αργότερα από τον ινδιάνικο οριστικό αφανισμό. Πάντως, δύο τουλάχιστον μουσικά όργανα που η σημερινή μουσικολογία αποδίδει στην κληρονομιά των Tainos παραμένουν σε χρήση στο νησί, έστω κι αν η επιβίωση τους οφείλεται στην υιοθέτηση τους από το «μαύρο» πληθυσμιακό στοιχείο : οι πασίγνωστες maracas και το guiro («ξύστρα»), κρουστά που μακροημέρευσαν ακριβώς επειδή προσομοίαζαν αρκούντως στη μουσική νοοτροπία της Αφρικής.
Όπως και να΄χει, με την ταχύρρυθμη εξόντωση των Ινδιάνων, οι Ισπανοί ξέμειναν γρήγορα από
εργατικά χέρια κι αυτά τα αναζήτησαν, που αλλού, στο σκλαβοπάζαρο της Αφρικής, που μέτραγε ήδη αρκετή ιστορία πριν την ανακάλυψη της Αμερικής. Το πρώτο πλοίο φορτωμένο Αφρικανούς έφτασε στο νησί κάπου μεταξύ 1511 και 1513, κι ως το 1886 που επισήμως καταργήθηκε η δουλεία στην Κούβα, το πηγαινέλα δε σταμάτησε ούτε στιγμή. Προσπαθώντας ν΄αποτρέψουν τη ένωση των σκλάβων στη νέα γή, οι Ισπανοί έβαλαν σ΄εφαρμογή ένα κόλπο που αποδείχτηκε κομβικής σημασίας για την επιβίωση της αφρικάνικης κουλτούρας στην Κούβα : συνέστησαν τα περίφημα cabildos, «ενώσεις αλληλοβοήθειας και αμοιβαίας υποστήριξης» για τους σκλάβους ανάλογα με τη φυλή, το «έθνος» απ΄το οποίο κατάγονταν στη μητέρα Αφρική, φιλοδοξώντας φυσικά να τους ελέγξουν γκετοποιώντας τους σε μικρότερες ομάδες με διακριτή γλώσσα και κουλτούρα (πράγμα που θα ελαχιστοποιούσε τον κίνδυνο ένωσης όλων μαζί, ξέρετε εναντίον ποιών) και καταφέρνοντας το εν μέρει, πετυχαίνοντας ωστόσο και έτερα ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Μέσα απ΄τα στεγανά cabildos, οι διάφορες αφρικάνικες γλώσσες, θρησκείες, τελετές και, βεβαίως, μουσικές διαφυλάχθηκαν ως κόρη οφθαλμού από τους σκλάβους, και με δεδομένη τη σχετική ανεκτικότητα των Ισπανών στις «πρωτόγονες εκδηλώσεις» αρκεί οι δούλοι να δούλευαν όσο έπρεπε, έτσι ακριβώς στην Κούβα (και τη Βραζιλία, αλλά εκεί, λόγω τεράστιου μεγέθους της χώρας, με λιγότερη φυλετική «εξειδίκευση») οι αφρικάνικες παραδόσεις έχουν διατηρηθεί ως σήμερα σχετικώς ελάχιστα αλλοιωμένες, ενώ ένα αξιόλογο μέρος των μαύρων του νησιού διατηρούσε ακόμα και ως τα μέσα του 20ο αιώνα ένας είδος φυλετικής / πολιτιστικής «συνείδησης» ανάλογα με την αφρικάνικη εθνότητα προέλευσης του – κάτι που δεν συμβαίνει π.χ. με τους μαύρους των Η.Π.Α., και των άλλων νησιών της Καραϊβικής.
Έτσι, για να μελετήσει κανείς τη μουσική της Κούβας, λογικά οφείλει να προσεγγίσει πρώτα απ΄όλα την ισχυρή αφρικάνικη παράδοση του νησιού που όχι μόνο έχει επηρεάσει απόλυτα όλη την κουβανέζικη μουσική, αλλά επιπλέον συνιστά αναπόσπαστο στοιχείο της κουβανέζικης κουλτούρας και της καθημερινής ζωής εν γένει - αρχής γενομένης απ΄τις τέσσερις βασικές αφρικάνικες κουλτούρες / θρησκείες /μουσικές που επιζούν κι ανθίζουν σήμερα στο «Μαργαριτάρι των Αντιλών».
